Στις γιορτές για την απελευθέρωση θυμόμαστε και τις γυναίκες

Τασούλα Βερβενιώτη:

Λοιπόν, μέσα στη γενική έκρηξη που έγινε, τότε η έκρηξη των γυναικών ήταν πολύ δυνατότερη. Αν -ας πούμε- της Ελλάδας η έκρηξη ήταν 10 μεγατόνων των γυναικών ήταν 100 μεγατόνων. Τέτοιο πράγμα. Τέτοια ανατροπή, πλήρης. Αδιανόητο να το πιάσει το μυαλό του σημερινού ανθρώπου τι μεγάλη αλλαγή έγινε." 
Μαρτυρία Μαρίας Καραγιώργη, 24 Οκτωβρίου 1988.

Το  κίνημα της Αντίστασης αποτελεί το μαζικότερο πολιτικό κίνημα της ελληνικής ιστορίας και ταυτόχρονα οριακό σημείο για την κοινωνική θέση της γυναίκας. Οι γυναίκες μπόρεσαν να δράσουν στη δημόσια σφαίρα - να βγουν στους δρόμους χωρίς να   θεωρηθούν "του δρόμου" -  αρχικά ως μέλη του έθνους και της οικογένειας: ως ελληνίδες, γυναίκες, αδελφές, κόρες και μάνες αγωνιστών.

Άρχισαν τη δημόσια ζωή τους επεκτείνοντας τις δραστηριότητές τους από το σπίτι προς την κοινωνία. Θεωρήθηκε φυσικό -λόγω της κατοχής που αποτελεί ακόμα και σήμερα  συνώνυμο  της πείνας- να πρωτοστατήσουν στις  κινητοποιήσεις για την επιβίωση και τη δημιουργία συσσιτίων, αφού ως μάνες και νοικοκυρές ήταν επιφορτισμένες με τη διατροφή των μελών της οικογένειας. Η λειτουργία όμως των συσσιτίων χτύπησε το οικιακό ιδεώδες και μετατόπισε το πεδίο δράσης τους  από την ιδιωτική στη δημόσια σφαίρα. Το ίδιο συνέβη με όλες σχεδόν τις "γυναικείες" δραστηριότητες που τους ανέθεταν -γιατί  ο φυλετικός καταμερισμός εργασίας που υπήρχε στην κοινωνία αναπαραγόταν και από το κίνημα.

Οι αντιστασιακές οργανώσεις επιδίωξαν να οργανωθούν οι γυναίκες στις  γραμμές τους.  Έτσι οι γυναίκες -μαζί με τους  νέους- αναλαμβάνουν το άνοιγμα των  σχολείων και των Παιδικών  Σταθμών, την περίθαλψη των παράνομων, των καταδιωκόμενων, των φυλακισμένων, των πυροπαθών. Στην Ελεύθερη Ελλάδα  σημαντική ήταν η προσφορά τους στην ίδρυση  και τη λειτουργία  νοσοκομείων, αναρρωτηρίων, ιατρικών κέντρων, σταθμών πρώτων βοηθειών. Πολλά πρόσφεραν επίσης στον τομέα της ψυχαγωγίας και του εκπολιτισμού.   

Τη μεγαλύτερη όμως  ανάγκη από την παραδοσιακή εργασία των γυναικών την είχε ο Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός (ΕΛΑΣ). Οι  αντάρτες χρειάζονται καθαρά ρούχα, μάλλινες  κάλτσες,  φανέλες, πουλόβερ αλλά και ηθική  στήριξη, που οι γυναίκες πρόθυμα τους πρόσφεραν. Η προσφορά τους όμως  δε σταματά εκεί. Μετέχουν σε έργα που δε θεωρούνται ταιριαστά με τη "γυναικεία  φύση": αναλαμβάνουν τη  φρούρηση χωριών, είναι σύνδεσμοι, κρατούν το τηλέφωνο και σε ιδιαίτερα κρίσιμες και δύσκολες στιγμές εμφανίζονται και στο πεδίο της μάχης.

Υπολογίζεται ότι στον τακτικό στρατό η αναλογία ανάμεσα στους μάχιμους και τους  στρατιώτες των υπηρεσιών ήταν ένας προς 7 και στο αντάρτικο ένας προς 13-14.  Αυτοί στην πλειοψηφία τους ήταν γυναίκες.  Επιπλέον, την τελευταία χρονιά της κατοχής θα οργανωθούν οι Διμοιρίες ανταρτισσών στις έδρες των Μεραρχιών και ομάδες ανταρτισσών στα Συντάγματα και τα Τάγματα του ΕΛΑΣ.

Και στο πολιτικό κίνημα ξεφεύγουν από τα "γυναικεία έργα" και προχωρούν προς την αυτονόμησή τους από την οικογένεια. Αρκετές φεύγουν από το  σπίτι και  ζουν στην παρανομία ή βγαίνουν στο Βουνό.  Στις  ελεύθερες  περιοχές ως καθοδηγήτριες γυρνούν τα χωριά, κοιμούνται σε ξένα σπίτια και ταξιδεύουν μέσα από άγρια δάση. Και όταν τα πράγματα δυσκολεύουν και ο θεσμός της ομηρίας και τα αντίποινα επεκτείνονται, θα οργανωθούν κινητοποιήσεις στις οποίες συμμετέχουν αποκλειστικά γυναίκες. Πρόκειται για γυναίκες της ελληνικής επαρχίας και όχι για "χειραφετημένες" γυναίκες των πόλεων.

Στην Αντίσταση συμμετέχουν επίσης πολλά κορίτσια 14-20  χρονών. Ήθελαν να πάρουν μέρος σε έναν αγώνα που τον έκριναν δίκαιο και η συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία τους παρείχε τη δυνατότητα. Η Αντίσταση μπορεί να θεωρηθεί ως ένα κίνημα νεολαίας όχι με  την έννοια ότι οι νέοι και οι νέες έπαιρναν τις  αποφάσεις  -το αντίθετο μάλιστα- αλλά με την έννοια ότι αυτοί έδωσαν τον τόνο.  

Ο Β' Παγκόσμιος  Πόλεμος συνοδευόταν από την ελπίδα των ανθρώπων για μια "καλύτερη"  κοινωνία.  Το  όραμα της Λαοκρατίας που θα  προβάλλει το ΕΑΜ/ΚΚΕ, θα το ενστερνιστεί μια μεγάλη πλειονότητα του ελληνικού λαού. Για τις  γυναίκες η συμμετοχή τους στον αγώνα εμπεριείχε και την "προσωπική" απελευθέρωση. 

Χαρακτηριστική είναι η ύπαρξη -στα πλαίσια του ΕΑΜ Νέων- της μοναδικής εαμικής γυναικείας οργάνωσης, της "Λεύτερης  Νέας".  Οι λεύτερες νέες στο ύμνο τους  ζητούν "να λυτρωθούμε από την  τριπλή σκλαβιά, κατακτητή, προϊστάμενου και άντρα".  Η επιθυμία  τους ν'  αλλάξουν τη θέση τους μέσα στην κοινωνία θα τις οδηγήσει να εξαντλήσουν όλα τα κοινωνικώς επιτρεπτά όρια δράσης.

Η μαζικότερη και η δυναμικότερη εμφάνιση των γυναικών στην Αντίσταση γίνεται ακριβώς την πιο αιματηρή φάση της κατοχής.  Είναι η περίοδος που οι   οργανώσεις υιοθετούν ως μέσο πάλης κινητοποιήσεις και διαδηλώσεις που γίνονται αποκλειστικά από γυναίκες. Σε αυτή τη φάση σχηματίζονται οι διμοιρίες ανταρτισσών και οι γυναίκες αναλαμβάνουν επικίνδυνα ή "αντρικά" καθήκοντα.

Κείμενα από τις αντιστασιακές εφημερίδες της εποχής, που μιλούν αντάρτισσες:

Ελληνοπούλες στ' άρματα 
"Μας θεωρούσαν κάτι το ξεχωριστό, το κατώτερο. Νόμιζαν ότι δεν έχουμε ψυχή ότι είμαστε μόνο για το σπίτι - κι ότι τέλος πάντων δεν μπορούμε να προσφέρουμε στον σημερινό αγώνα. Μα της σκλαβιάς η αθλιότητα, η πείνα, η γύμνια, η ομηρία, η εξόντωση των παιδιών μας, της γλυκειάς μας ελπίδας το αφάνισμα και πάνω απ' όλα οι κραυγές της ατιμασμένης απ' τον εχθρό Ελληνίδας, μας μεγάλωσαν το μίσος και τη δίψα για πάλη, για πόλεμο, για ζωή. Και στην κάθε εκδήλωση του σημερινού αγώνα νοιώσαμε τις δυνάμεις μας τόσο μεγάλες, τον εαυτό μας τόσο δυναμωμένο, που κάνοντας μια ακόμα προσπάθεια, αρπάξαμε το όπλο και σήμερα βρισκόμαστε στις γραμμές του λαικού μας Στρατού, φρουροί της λευτεριάς και της τιμής μας. Τ' αυτόματα στα χέρια μας σκορπάνε το θάνατο στον φασίστα καταχτητή και στους προδότες. Η θέλησή μας έμαθε γρήγορα την τέχνη του πολέμου. Μέσα στη μάχη σκληραίνουμε κι ασταλώνουνμε την καρδιά και την πίστη μας. Στη φωτιά του πολέμου δίνοντας σκληρές εξετάσεις νικήσαμε.
Oι Μακεδονοπούλες αντάρτισσες τόδειξαν στις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις. Καμμιά αντάρτισσα δεν δείλιασε. 'Ολες στάθηκαν στη θέση τους, γενναίες, πολέμησαν κοντά στους αντάρτες με το ίδιο θάρρος, την ίδια αποφασιστικότητa. Και νίκησαν παντού. Η Μπουμπουλίνα και η Φώτω Τζαβέλα είναι για μας παράδειγμα. Στην επίθεση τραβάμε μπροστά, στου εχθρού το ψυχοράγημα θα δώσουμε και μεις τη χαριστική βολή.
Εμπρός Ελληνοπούλες! Η πάλη μας δίνει το δικαίωμα για τη συμμετοχή στη ζωή. Στη γενική έφοδο η γυναίκα να δώσει το πρώτο παρόν.
Μακεδονοπούλες στ' άρματα.
Θάνατος στο Φασισμό!"
Ανθυπολοχαγός Λίζα
Δ/της Διμοιρίας ανταρτισσών της ΙΧ Μεραρχίας
(Εξόρμηση, 'Οργανο της Ομάδος Μεραρχιών Μακεδονίας φ. 2,22-8-44/ Το κείμενο αναδημοσιεύεται στο Αναγνωστικό "Ελεύθερη Ελλάδα" σ. 72).

***
Χίλιες διακόσιες γυναίκες
"Χίλιες διακόσιες γυναίκες των Χασίων και της Πίνδου μπαίνουν μαχητικά στα Τρίκκαλα ζητώντας ψωμί. 
Καλαμπάκα.  Αύγουστος 22. (του ανταποκριτού μας) - Οχτακόσιες γυναίκες των χωριών των Χασίων κι άλλες 400 των χωριών της Πίνδου κατέβηκαν χθες στα  Τρίκκαλα και σε μια μεγαλειώδη μαχητική διαδήλωση τους αξίωσαν να σπάσει ο αποκλεισμός και  να τις δοθούν τρόφιμα για τα χωριά τους.  Μπροστά στη Νομαρχία οι γυναίκες της Πίνδου έπιασαν σκληρή πάλη  με τα καθάρματα του  Ματζούκα, ωστόσο κατόρθωσαν να μπουν στη Νομαρχία  και ν'  αποσπάσουν την υπόσχεση του Νομάρχη για αποστολή  τροφίμων. Ο άλλος όγκος  των γυναικών ξεχύνεται στην κεντρική πλατεία της πόλης. Οι τριεψιλίτες πυροβολούν, δέρνουν,  βρίζουν. Ο διοικητής της Ειδικής υπόσχεται ότι  θα  δώσουν  ότι  ζητάνε.  Και  οι  γυναίκες  φωνάζουν: Ψωμί! Πεινάμε! Τα καθάρματα λυσσάνε κυριολεκτικά [...] χάμω.
Η πάλη κράτησε πολλή ώρα.  Στο τέλος συλλαμβάνουν περίπου 300 γυναίκες, απ' τις οποίες κράτησαν 84 νέες και τη νύχτα τις φυγάδευσαν στη Λάρισα. 
Ο Λαός της περιφέρειάς μας πρέπει να σηκωθεί σύσσωμος στο πόδι.
Να λευτερώσουμε τις γυναίκες μας. Να τις αποσπάσουμε απ' τα νύχια των Ούννων και των καθαρμάτων του Ματζούκα."
M.
(Ο Ρήγας, ΕΑΜ Θεσαλίας, φ. 50, 30-8-44).

Εκδήλωση: «Στις γιορτές για την απελευθέρωση θυμόμαστε και τις γυναίκες»
Ομιλία και παρουσίαση αρχειακού υλικού: Τασούλα Βερβενιώτη, ιστορικός.
Ανάγνωση μαρτυριών: Ελένη Καλαρά, ηθοποιός.
- Τετάρτη 25 Οκτωβρίου, ώρα 19.30, στα γραφεία της Ανοιχτής Πόλης, Ξενοφώντος 7, Πλατεία Συντάγματος.

Από το tvxs.